Archieven

Uw zoekacties: Stadsgerecht Wijk bij Duurstede

067 Stadsgerecht Wijk bij Duurstede

beacon
 
 
Inleiding
Deze inventaris beschrijft de inhoud van het archief van het stadsgerecht van Wijk bij Duurstede. De indeling en wijze van gebruik worden hieronder beschreven.
Eerst echter wordt een korte historische schets van het gerecht en zijn medewerkers gegeven.
1. Het gerecht
2. Het archief
067 Stadsgerecht Wijk bij Duurstede
Inleiding
2.
Het archief
De hierboven beschreven taken van het stadsgerecht van Wijk bij Duurstede zijn terug te vinden in de archiefstukken die bewaard gebleven zijn.
Hoewel de stadsrechten reeds in 1300 zijn verkregen, lopen de archiefstukken lang zo ver niet terug; het oudste stuk dateert uit 1546. Behalve het oudere gedeelte ontbreekt ook veel archiefmateriaal van na 1546. In enkele series zijn heel duidelijk hiaten aanwezig. Veel stukken zullen verloren gegaan zijn, door slordigheid, door perioden van oorlog en zeker niet te vergeten de grote brand die Wijk bij Duurstede in 1485 teisterde. Het laatste stuk dateert, zoals te verwachten is, uit 1811. De overgang naar de nieuwe regeringsvorm is destijds heel snel gegaan en niet verwacht. Typerend hiervoor is het deel waarin de gerechtsnotulen genoteerd werden. In 1809 is aan een nieuw dik deel begonnen. Reeds na een gering aantal pagina's werd het register overbodig. De nog lege pagina's zijn uitgeknipt!
In totaal heeft het archief een omvang van circa 11 meter. Dit is in verhouding met andere steden heel weinig. Vergelijking met Rhenen, qua grootte en belangrijkheid vergelijkbaar met Wijk bij Duurstede, maakt dit duidelijk. Van het Stadsgerecht van Rhenen (66) is ruim 35 meter bewaard. Vooral wat betreft de criminele rechtspraak is het verschil in omvang evident. De reden hiervan is onbekend; het is niet waarschijnlijk dat in Rhenen veel meer misdaden werden gepleegd.
Zoals hierboven reeds geschetst, is de rechtspraak vóór 1811 te verdelen in de contentieuze rechtspraak (de rechtspraak in geschillen) welke weer onder te verdelen is in criminele en civiele zaken, de vrijwillige rechtspraak en de regeling van bestuurlijke zaken. Van deze onderdelen beschrijven we kort welke archiefstukken bewaard zijn.
Bij de criminele rechtspraak is het onderscheid tussen de extra-ordinaris en de ordinaris zaken bewaard gebleven. De ordinaris zaken zijn die strafzaken waar een niet al te hoge straf op stond, over het algemeen dus boetes en enkele dagen op water en brood. De extra-ordinaris zaken zijn die strafzaken waar een hoge straf op stond, zoals lijfstraffen en verbanningen.
Hoewel in de literatuur niet duidelijk is te achterhalen waar precies de grens tussen ordinaris en extra-ordinaris zaken lag, is het zeker dat bij de laatste categorie geen beroep op een hogere rechtbank mogelijk was.
Het verschil in zaken is waarschijnlijk hetzelfde als het verschil tussen zaken die gerechten met de lage jurisdictie mochten berechten en de zaken die zij naar een hoger gerecht moesten verwijzen.
Voor de civiele rechtzaken werden diverse rollen bijgehouden, in feite een agenda voor de te behandelen onderwerpen op de zittingdagen. Naderhand werd deze rol aangevuld met hetgeen besproken was.
In de "Ordonnantie der stad Wyck" van 1656 *  wordt in hoofdstuk VI "Ordonnantie op de forme en maniere van procederen" genoemd dat twee ordinaris burgerrollen moeten worden gehouden, de één van eisen en de ander van alle volgende termijnen. Daarnaast moet nog een extraordinaris rol gehouden worden, "tot kosten van partyen, waarop die en sullen alle saken in materie van arrest, onwaringe, bodeloon, gereet om gereet, ende maalschade, midsgaders van buyten-luyden tegen de ingesetenen ende borgeren deser stadt ende vrijheydt van dien, ... alles indien partyen op voornoemde rolle aanleggen sullen willen, ende anders niet."
Voor de ordinaris zaken wordt nog onderscheid gemaakt tussen de grote rol , waar zaken te vinden zijn die steeds behandeld worden in termijnen van acht dagen en die aldoor op dinsdag plaatsvinden, en de kleine rol, betreffende zaken waar het gaat om bedragen van minder dan 12 gulden. Deze laatste zaken worden afzonderlijk behandeld op de donderdag.
Het lijkt aannemelijk dat deze ordonnantie een situatie vastlegt die in elk geval deels ook vóór 1656 al bestond. Sommige rollen dateren namelijk al van ruim voor 1656. Ze zijn tamelijk compleet bewaard gebleven.
De belangrijkste archiefstukken in de civiele zaken worden dan ook gevormd door de hierboven genoemde rollen, de eisrol, de grote rol (waar de zaken inderdaad plaatsvonden op dinsdagen, meestal om de week, soms elke week), de kleine rol (waar de zaken plaatsvonden op donderdagen) en de extraordinaris of arrestrol. Ook enkele concepten voor deze rollen zijn bewaard gebleven.
Zoals eerder al vermeld, werden op dinsdagen de ordinaris criminele zaken en de civiele zaken behandeld. De weerslag hiervan is te vinden in de sententies die in deze zaken zijn opgesteld. Zij zijn door elkaar in de registers opgenomen.
Bij de vrijwillige rechtspraak is onderscheid te maken tussen zaken betreffende onroerend goed, huwelijkse zaken en andere zaken.
Het belangrijkste, en grootste, onderdeel der vrijwillige rechtspraak is de overdracht van onroerend goed, de transporten, die in een bijna complete serie vanaf 1576 bewaard zijn; alleen het register met akten tussen 1598 en 1604 ontbreekt in de reeks. Dat dit er wel geweest moet zijn, blijkt duidelijk uit de oude "nummering" (met letters) van de delen. De letter D ontbreekt.
Het tweede onderdeel van de vrijwillige rechtspraak was het noteren van de huwelijken van personen die niet voor de gereformeerde kerk wilden trouwen. Vanaf 1614 zijn deze huwelijken bijgehouden in een apart register. Van voor die tijd is niets bewaard gebleven, terwijl toch aannemelijk is dat er toen ook huwelijken gesloten zijn.
Het derde onderdeel wordt door de "andere zaken" gevormd. Ook in de tijd waarin het archief gevormd is, werd al een dergelijk onderscheid gemaakt. Het register waarin de akten genoteerd zijn, heeft ook als opschrift "allerlei acten". Het betreft voornamelijk attestaties en procuraties en soms testamenten, pandingen en arresten.
Onder het onderdeel andere zaken vallen ook de stukken die betrekking hebben op het beheer van boedels door het gerecht.
Het derde grote gedeelte van het archief betreft de bestuurlijke zaken. Deze worden voornamelijk gevormd door de gerechtsnotulen, die voor sommige perioden zowel in klad, in concept en in definitieve vorm bewaard zijn. Een belangrijk onderdeel zijn de brieven die bij het gerecht zijn binnengekomen.
Ten slotte vallen onder de bestuurlijke functie van het gerecht de registraties voor de 20ste en 40ste penning, notities over gehouden verkopingen en een register waarin bijgehouden werd welke archiefstukken tijdelijk uitgeleend waren.
3. De inventaris
4. Aanwijzingen voor de gebruiker
5. Literatuur en bronnen

Kenmerken

Datering:
1546-1811
Plaatsnaam:
Wijk bij Duurstede
Omvang:
10,25
Openbaarheid:
Geheel openbaar
Soort archief:
Archieven van rechterlijke organen
Herkomst:
Overheid Wijk bij Duurstede
Auteur:
E. Elenbaas
Rechtsvoorgangers:
Kantongerecht, Arrondissementsrechtbank, Notarissen, ambtenaren Burgerlijke Stand
Citeerinstructie:
Bij het citeren in annotatie en verantwoording dient het archief tenminste eenmaal volledig en zonder afkortingen te worden vermeld. Daarna kan worden volstaan met verkorte aanhaling.
VOLLEDIG:
Regionaal Archief Zuid-Utrecht, Wijk bij Duurstede. Toegang 067 Stadsgerecht Wijk bij Duurstede 1546-1811
VERKORT:
NL-WbdRAZU. 067